Overig
alle pijlers
Wat is jouw ecologische voetafdruk?
zaterdag 24 januari 2009 om 23:52
Pas geleden heb ik wat gelezen over de ecologische voetafdruk (of climate footprint). Was voor mij wel even een eyeopener. Wil ik ook aan jullie voorleggen!
Een korte uitleg:
Je ecologische voetafdruk is de landoppervlakte die nodig is om een mens of een groep mensen te onderhouden. Deze voetafdruk laat zien hoeveel van de biologische productiviteit van de planeet een individu, een stad, een land of de gehele mensheid gebruikt.
Als de voetafdruk van een bewoond gebied groter is dan de landoppervlakte, is het gebied niet zelfvoorzienend en duurzaam.
Je persoonlijke ecologische voetadruk is afhankelijk van je consumptiepatroon.
De gemiddelde Nederlander: 4,4 hectare
Als je de aarde 'eerlijk zou verdelen' dan kom je uit op een voetafdruk van 1,8 hectare (d.w.z. 12,6 miljard hectare biologisch productieve ruimte gedeeld door de bevolking)
Nog wat voorbeelden:
VS: 9,6 hectare
Bangladesh: 0,5 hectare
Mondiale consument: 2,2 hectare
Ik heb mijn voetafdruk gemeten: 4,5 hectare
Daar schrok ik best van, want ik dacht best bewust te leven. Ik rij geen auto, koop bewust, bijv. weinig verpakkingsmateriaal en vaak biologische groente.vlees. Maar ik ga wel eens met het vliegtuig op vakantie en ik lees veel kranten (infojunk he ), en ik koop met gemak meer dan 24 stuks kleren per jaar en dat is allemaal nadelig voor je voetafdruk.
Wat is jouw voetafdruk? Test hier
Valt het je mee/tegen?
Een beter milieu begint bij je zelf, wat doe/laat jij hiervoor?
Een korte uitleg:
Je ecologische voetafdruk is de landoppervlakte die nodig is om een mens of een groep mensen te onderhouden. Deze voetafdruk laat zien hoeveel van de biologische productiviteit van de planeet een individu, een stad, een land of de gehele mensheid gebruikt.
Als de voetafdruk van een bewoond gebied groter is dan de landoppervlakte, is het gebied niet zelfvoorzienend en duurzaam.
Je persoonlijke ecologische voetadruk is afhankelijk van je consumptiepatroon.
De gemiddelde Nederlander: 4,4 hectare
Als je de aarde 'eerlijk zou verdelen' dan kom je uit op een voetafdruk van 1,8 hectare (d.w.z. 12,6 miljard hectare biologisch productieve ruimte gedeeld door de bevolking)
Nog wat voorbeelden:
VS: 9,6 hectare
Bangladesh: 0,5 hectare
Mondiale consument: 2,2 hectare
Ik heb mijn voetafdruk gemeten: 4,5 hectare
Daar schrok ik best van, want ik dacht best bewust te leven. Ik rij geen auto, koop bewust, bijv. weinig verpakkingsmateriaal en vaak biologische groente.vlees. Maar ik ga wel eens met het vliegtuig op vakantie en ik lees veel kranten (infojunk he ), en ik koop met gemak meer dan 24 stuks kleren per jaar en dat is allemaal nadelig voor je voetafdruk.
Wat is jouw voetafdruk? Test hier
Valt het je mee/tegen?
Een beter milieu begint bij je zelf, wat doe/laat jij hiervoor?
Everytime you make a typo, the errorists win.
zondag 25 januari 2009 om 11:15
quote:elninjoo schreef op 25 januari 2009 @ 11:02:
Wat luna al schrijft: er wordt niet meegerekend of je kinderen hebt geproduceerd die op hun beurt weer voor veel vervuiling zorgen. Denk dat dat het beeld nogal zou veranderen. Als daar rekening mee was gehouden in de test denk ik dat die paar vliegreizen in 't niet vallen bij de vervuiling van 'n gezin.
Ja, maar de voetafdruk van je kind wordt dus niet bij jouw opgeteld. het gaat om een getal per capita, niet per gezin. Je kind heeft zijn/haar eigen voetafdruk.
Als je met 4 mensen onder 1 dak woont deel je sommige kosten. Zoals verlichting en verwarming van een huis. In plaats van 2 huizen met 2x2 mensen en dus 2 cv's die warmte gebuiken en 2 huishoudens die koken etc, heb je nu voor hetzelfde aantal mensen maar 1 huishouden nodig. Dus dat brengt de 'kosten' weer omlaag. Dat is dus ook waarom thuiswerken soms niet beter is voor het milieu. Als je dicht bij je werk woont en je 'deelt' veel energie kosten overdag met collega's, is het milieuvriendelijker dan wanneer alle collega's thuis zouden zitten en allemaal induvidueel hun huizen warm stoken.
Nou ja, het gaat per capita dus. Maar inderdaad, overbevolking is natuurlijk wel een groot issue, daar heb je gelijk in.
Wat luna al schrijft: er wordt niet meegerekend of je kinderen hebt geproduceerd die op hun beurt weer voor veel vervuiling zorgen. Denk dat dat het beeld nogal zou veranderen. Als daar rekening mee was gehouden in de test denk ik dat die paar vliegreizen in 't niet vallen bij de vervuiling van 'n gezin.
Ja, maar de voetafdruk van je kind wordt dus niet bij jouw opgeteld. het gaat om een getal per capita, niet per gezin. Je kind heeft zijn/haar eigen voetafdruk.
Als je met 4 mensen onder 1 dak woont deel je sommige kosten. Zoals verlichting en verwarming van een huis. In plaats van 2 huizen met 2x2 mensen en dus 2 cv's die warmte gebuiken en 2 huishoudens die koken etc, heb je nu voor hetzelfde aantal mensen maar 1 huishouden nodig. Dus dat brengt de 'kosten' weer omlaag. Dat is dus ook waarom thuiswerken soms niet beter is voor het milieu. Als je dicht bij je werk woont en je 'deelt' veel energie kosten overdag met collega's, is het milieuvriendelijker dan wanneer alle collega's thuis zouden zitten en allemaal induvidueel hun huizen warm stoken.
Nou ja, het gaat per capita dus. Maar inderdaad, overbevolking is natuurlijk wel een groot issue, daar heb je gelijk in.
zondag 25 januari 2009 om 11:18
Interessant Heejhallo. Wat je schrijft werpt weer wat meer onderbouwd licht op de zaak, dat kan ik zelf altijd wel waarderen (bij elke discussie).
Ik had 5 ha. Dat komt vast door het vliegen.
Ik miste ook een aantal dingen. Is de test gewoon niet compleet of wordt een hoop toch wel ondervangen door naar prijzen voor gas&electrarekeningen te vragen?
Ik had 5 ha. Dat komt vast door het vliegen.
Ik miste ook een aantal dingen. Is de test gewoon niet compleet of wordt een hoop toch wel ondervangen door naar prijzen voor gas&electrarekeningen te vragen?
zondag 25 januari 2009 om 11:29
quote:Spinster schreef op 25 januari 2009 @ 11:18:
Interessant Heejhallo. Wat je schrijft werpt weer wat meer onderbouwd licht op de zaak, dat kan ik zelf altijd wel waarderen (bij elke discussie).
Ik had 5 ha. Dat komt vast door het vliegen.
Ik miste ook een aantal dingen. Is de test gewoon niet compleet of wordt een hoop toch wel ondervangen door naar prijzen voor gas&electrarekeningen te vragen?Ach, het is ook omdat ik dagelijks met dit soort dingen bezig ben, dan ben je gewend om kritisch naar zo'n bericht als het google-kopje thee verhaal te kijken...
Ik wil dan altijd meteen weten van "Wie zegt dat, en hoe hebben ze dat eigenlijk opgemeten, wie betaald dat onderzoek eingelijk en hebben ze wel alle factoren ingecalculeerd?". Helaas komt het nogal eens voor dat de pers ook van dingen meer maakt dan ze zijn....zelfs The Times..dat is niet echt nieuw
Interessant Heejhallo. Wat je schrijft werpt weer wat meer onderbouwd licht op de zaak, dat kan ik zelf altijd wel waarderen (bij elke discussie).
Ik had 5 ha. Dat komt vast door het vliegen.
Ik miste ook een aantal dingen. Is de test gewoon niet compleet of wordt een hoop toch wel ondervangen door naar prijzen voor gas&electrarekeningen te vragen?Ach, het is ook omdat ik dagelijks met dit soort dingen bezig ben, dan ben je gewend om kritisch naar zo'n bericht als het google-kopje thee verhaal te kijken...
Ik wil dan altijd meteen weten van "Wie zegt dat, en hoe hebben ze dat eigenlijk opgemeten, wie betaald dat onderzoek eingelijk en hebben ze wel alle factoren ingecalculeerd?". Helaas komt het nogal eens voor dat de pers ook van dingen meer maakt dan ze zijn....zelfs The Times..dat is niet echt nieuw
zondag 25 januari 2009 om 11:34
Als je de babies van Nederland met al hun poepluiers wel mee zou rekenen krijg je ongeveer zo'n kaartje van de wereld, waarbij de grootte van een land de proportionele bijdrage aan de global footprint uitbeelden:
Meer zulke kaartjes (met o.a. waterverbruik en zo en weet ik wat) kun je vinden op World Mapper
Meer zulke kaartjes (met o.a. waterverbruik en zo en weet ik wat) kun je vinden op World Mapper
zondag 25 januari 2009 om 20:21
quote:courageux schreef op 25 januari 2009 @ 01:38:
Uw voetafdruk is berekend. Uw score is 28. Dit correspondeert met circa 2 hectare.
Hoe ken dat????
Je hebt de laagste score van iedereen! Ik heb je wel door, je hebt stiekem je brommert niet meegerekend!
Huisdieren zijn trouwens ook errug slecht voor het milieu. Tijdschriften ook, dus elke forummer met een viva-abonnement is giga vervuilend bezig. Krantenlezers, ook zeer slecht voor het milieu. Kinderen, check; Reizen, check; Wonen, check; Zelfs doodgaan schijnt ook negatief te zijn, milieutechnisch gezien:
iets met grondwater en zo, cremeren dan? Nee, fijnstof en kost erg veel brandstof om alles in de hens te zetten.
Alles is slecht voor Het Milieu! Ook forummen en sms-en. Computers: ook heul slecht.
Wat nu?
Uw voetafdruk is berekend. Uw score is 28. Dit correspondeert met circa 2 hectare.
Hoe ken dat????
Je hebt de laagste score van iedereen! Ik heb je wel door, je hebt stiekem je brommert niet meegerekend!
Huisdieren zijn trouwens ook errug slecht voor het milieu. Tijdschriften ook, dus elke forummer met een viva-abonnement is giga vervuilend bezig. Krantenlezers, ook zeer slecht voor het milieu. Kinderen, check; Reizen, check; Wonen, check; Zelfs doodgaan schijnt ook negatief te zijn, milieutechnisch gezien:
iets met grondwater en zo, cremeren dan? Nee, fijnstof en kost erg veel brandstof om alles in de hens te zetten.
Alles is slecht voor Het Milieu! Ook forummen en sms-en. Computers: ook heul slecht.
Wat nu?
maandag 26 januari 2009 om 01:23
Het ligt er allemaal maar net aan hoor quatro...maar sommige mensen scheppen er natuurlijk ook een genoegen in te overdrijven, of niet ?
Een huisdier slecht voor het milieu? Ach wie weet gaat een hondebezitter minder snel lange reizen maken en vliegt dus minder. Of maakt een huisdier je gelukkiger, zodat je misschien minder gevoelig bent voor veel impulsaankopen en dus toch duurzamer bent omdat je minder spendeert. Of niet, je kan waarschijnljk ook wel andersom redeneren.
Dus alles is nogal afhankelijk van de context... Ik vind dat op het moment dat je gaat redeneren als jij boven doet alles een beetje dood slaat. Door het in het overdrevene te trekken (wat natuurlijk iedereen vrij staat , daaar niet van). De pers doet daar ook graag aan mee, blijkt wel uit het google-kopje thee verhaal. Terwijl heel veel dingen dus gewoon niet straight forward zijn.
Dat kan verwarrrend zijn, dat snap ik ook wel, maar voor mijn geen reden om er dan maar niets aan te doen.
Ik vind het altijd juist erg interessant om te zien dat door een paar simpele keuzes (bijvoorbeeld geen voorverpakt eten te kopen) mijn inpact op het milieu al minder is. En daar hoef ik dan helemaal geen halfgare niet-douchendde hippie voor te worden of zo. Dus ik raak daar eigenlijk helemaal niet zo gedeprimeerd van, eerder juist optimistisch, omdat ik dus zelf zo veel keus heb in hoe ik mijn leven indeel en wat voor een invloed ik wi lhebben met mijn gedrag.
Ikzelf ervaar dit soort keuzes dan ook helemaal niet als beperkend. Het is niet omdat ik het gevoel heb dat ik bepaalde dingen 'niet mag' van de milieupolitie. Het is vooral omdat ik het zelf niet wil, een intrinsieke motivatie. En ja, met vliegen, dat blijf ik moeilijk vinden, maar ja, dan heb ik ook niet zin om me daar ellendig te voelen, dat is gewoon een consequentie die ik accepteer. Zoals ik al eerder (geloof ik?) zei, vind ik dingen uit schuldgevoel wel of niet doen nooit een goede motivatie. Ook niet bij 'milieu' dingen.
Een huisdier slecht voor het milieu? Ach wie weet gaat een hondebezitter minder snel lange reizen maken en vliegt dus minder. Of maakt een huisdier je gelukkiger, zodat je misschien minder gevoelig bent voor veel impulsaankopen en dus toch duurzamer bent omdat je minder spendeert. Of niet, je kan waarschijnljk ook wel andersom redeneren.
Dus alles is nogal afhankelijk van de context...
Ik vind dat op het moment dat je gaat redeneren als jij boven doet alles een beetje dood slaat. Door het in het overdrevene te trekken (wat natuurlijk iedereen vrij staat , daaar niet van). De pers doet daar ook graag aan mee, blijkt wel uit het google-kopje thee verhaal. Terwijl heel veel dingen dus gewoon niet straight forward zijn. Dat kan verwarrrend zijn, dat snap ik ook wel, maar voor mijn geen reden om er dan maar niets aan te doen.
Ik vind het altijd juist erg interessant om te zien dat door een paar simpele keuzes (bijvoorbeeld geen voorverpakt eten te kopen) mijn inpact op het milieu al minder is. En daar hoef ik dan helemaal geen halfgare niet-douchendde hippie voor te worden of zo. Dus ik raak daar eigenlijk helemaal niet zo gedeprimeerd van, eerder juist optimistisch, omdat ik dus zelf zo veel keus heb in hoe ik mijn leven indeel en wat voor een invloed ik wi lhebben met mijn gedrag.
Ikzelf ervaar dit soort keuzes dan ook helemaal niet als beperkend. Het is niet omdat ik het gevoel heb dat ik bepaalde dingen 'niet mag' van de milieupolitie. Het is vooral omdat ik het zelf niet wil, een intrinsieke motivatie. En ja, met vliegen, dat blijf ik moeilijk vinden, maar ja, dan heb ik ook niet zin om me daar ellendig te voelen, dat is gewoon een consequentie die ik accepteer. Zoals ik al eerder (geloof ik?) zei, vind ik dingen uit schuldgevoel wel of niet doen nooit een goede motivatie. Ook niet bij 'milieu' dingen.
maandag 26 januari 2009 om 09:04
quote:mylenevalerie schreef op 26 januari 2009 @ 08:52:
Uw voetafdruk is berekend. Uw score is 35. Dit correspondeert met circa 2.5 hectare.
Niet dat deze uitslag me ook maar iets zegt. Dat dan weer niet.
Krijg je na afloop dan niet een grafiekje te zien? Met het landelijk gemiddlede en hoe veel hectare er voor iedereen beschikbaar is als je de wereld eerlijk zou opdelen. Dus kun je daar je positie mee vergelijken.
(Zei de beroepsgedeformeerde HH, die volgende week weer een werkgroepje voetafdrukken met eerstejaars moet doen..)
Uw voetafdruk is berekend. Uw score is 35. Dit correspondeert met circa 2.5 hectare.
Niet dat deze uitslag me ook maar iets zegt. Dat dan weer niet.
Krijg je na afloop dan niet een grafiekje te zien? Met het landelijk gemiddlede en hoe veel hectare er voor iedereen beschikbaar is als je de wereld eerlijk zou opdelen. Dus kun je daar je positie mee vergelijken.
(Zei de beroepsgedeformeerde HH, die volgende week weer een werkgroepje voetafdrukken met eerstejaars moet doen..
)
maandag 26 januari 2009 om 12:54
maandag 26 januari 2009 om 13:22
maandag 26 januari 2009 om 15:43
Even wat optimisme. Voordat het fout loopt zal het gedrag veranderen. Daar zijn we qua energieverbruik al mee begonnen. Maar goed. Met dezelfde redenering als die van de ecologische voetafdruk kun je het volgende beweren: Als iedere vrouw ter wereld gemiddeld net zo veel kinderen zou krijgen als de Nederlandse vrouw (1,7) is de mensheid in ongeveer 3500 jaar uitgestorven. Nog even overleven voor die natuur en de wereld is weer miljoenen jaren vrij.
Of is dit nu juist pessimisme? In ieder geval zal ook hier de trend keren op het moment dat het uit de hand loopt.
Of is dit nu juist pessimisme? In ieder geval zal ook hier de trend keren op het moment dat het uit de hand loopt.
maandag 26 januari 2009 om 15:51
quote:heejhallo schreef op 26 januari 2009 @ 09:04:
[...]
Krijg je na afloop dan niet een grafiekje te zien? Met het landelijk gemiddlede en hoe veel hectare er voor iedereen beschikbaar is als je de wereld eerlijk zou opdelen. Dus kun je daar je positie mee vergelijken.
(Zei de beroepsgedeformeerde HH, die volgende week weer een werkgroepje voetafdrukken met eerstejaars moet doen..)Oh geen grafiekje gezien. Maar weet je wat het is, op mijn manier zal ik rekening houden met het milieu, maar in andermans ogen kan je altijd wel iets beters doen. Ik zoek zelf de balans tussen haalbaar, financieel en qua levensgenot. Ik weet niet of ik nu iets raars ga zeggen maar ik vond het een test van me-lik-je-vestje. Als dit iets wetenschappelijks is dan zal het wel. Maar m.i. kan je niet met die paar hele weinig vragen een goed beeld krijgen. Maar ik heb nog niet alles hier terug gelezen dus waarschijnlijk heeft iedereen voor mij dat al gezegd en ook vermeld wat ze evt. bij zo'n test meer kunnen vragen om een totaalbeeld te krijgen. Het was meer dat ik dacht, ik doe die test om te kijken of ik geen uitschieter aan de bovenkant was. Maar verder zegt het mij helemaal niets.
[...]
Krijg je na afloop dan niet een grafiekje te zien? Met het landelijk gemiddlede en hoe veel hectare er voor iedereen beschikbaar is als je de wereld eerlijk zou opdelen. Dus kun je daar je positie mee vergelijken.
(Zei de beroepsgedeformeerde HH, die volgende week weer een werkgroepje voetafdrukken met eerstejaars moet doen..
)Oh geen grafiekje gezien. Maar weet je wat het is, op mijn manier zal ik rekening houden met het milieu, maar in andermans ogen kan je altijd wel iets beters doen. Ik zoek zelf de balans tussen haalbaar, financieel en qua levensgenot. Ik weet niet of ik nu iets raars ga zeggen maar ik vond het een test van me-lik-je-vestje. Als dit iets wetenschappelijks is dan zal het wel. Maar m.i. kan je niet met die paar hele weinig vragen een goed beeld krijgen. Maar ik heb nog niet alles hier terug gelezen dus waarschijnlijk heeft iedereen voor mij dat al gezegd en ook vermeld wat ze evt. bij zo'n test meer kunnen vragen om een totaalbeeld te krijgen. Het was meer dat ik dacht, ik doe die test om te kijken of ik geen uitschieter aan de bovenkant was. Maar verder zegt het mij helemaal niets.
Als je tot je oren in de soep zit, zie je de gehaktballen pas naast je drijven.
maandag 26 januari 2009 om 15:52
quote:heejhallo schreef op 26 januari 2009 @ 09:04:
[...]
Krijg je na afloop dan niet een grafiekje te zien? Met het landelijk gemiddlede en hoe veel hectare er voor iedereen beschikbaar is als je de wereld eerlijk zou opdelen. Dus kun je daar je positie mee vergelijken.
(Zei de beroepsgedeformeerde HH, die volgende week weer een werkgroepje voetafdrukken met eerstejaars moet doen..)je krijgt een staafdiagrammetje te zien.
[...]
Krijg je na afloop dan niet een grafiekje te zien? Met het landelijk gemiddlede en hoe veel hectare er voor iedereen beschikbaar is als je de wereld eerlijk zou opdelen. Dus kun je daar je positie mee vergelijken.
(Zei de beroepsgedeformeerde HH, die volgende week weer een werkgroepje voetafdrukken met eerstejaars moet doen..
)je krijgt een staafdiagrammetje te zien.
maandag 26 januari 2009 om 16:47
quote:mylenevalerie schreef op 26 januari 2009 @ 15:51:
[...]
Oh geen grafiekje gezien. Maar weet je wat het is, op mijn manier zal ik rekening houden met het milieu, maar in andermans ogen kan je altijd wel iets beters doen. Ik zoek zelf de balans tussen haalbaar, financieel en qua levensgenot. Ik weet niet of ik nu iets raars ga zeggen maar ik vond het een test van me-lik-je-vestje. Als dit iets wetenschappelijks is dan zal het wel. Maar m.i. kan je niet met die paar hele weinig vragen een goed beeld krijgen. Maar ik heb nog niet alles hier terug gelezen dus waarschijnlijk heeft iedereen voor mij dat al gezegd en ook vermeld wat ze evt. bij zo'n test meer kunnen vragen om een totaalbeeld te krijgen. Het was meer dat ik dacht, ik doe die test om te kijken of ik geen uitschieter aan de bovenkant was. Maar verder zegt het mij helemaal niets.
Ik vond het ook geen goede test hoor, miste veel opties.
Ik heb betere gezien (moeten mijn studenten dan ook doen, testen vergelijken en ze kritisch analyseren..). Maar ja, ze noemen het een quickscan, dus iets wat je snel invuilt om een globaal beeld te krijgen. Iemand een test van 45 minuten laten doen is ook weer niet echt aantrekkelijk natuurlijk...
Weten of je iets 'goed' of fout' doet is ook wel moeilijk hoor. Veel dingetjes zijn, wat beterft duurzaamheid, helemaal niet zo zwart-wit. Ik koop bijvoorbeeld het liefst biologische appels. Tenzij de enige biologische appels die ik krijgen kan uit Nieuw Zeeland komen, want dan hebben ze te ver moeten vliegen. Dan koop ik toch liever appels uit Engeland, want die zijn minder vervoerd. Maar ja, dat zijn gewoon dingen die iedereen in eerste instantie voor zichzelf moet bepalen.
[...]
Oh geen grafiekje gezien. Maar weet je wat het is, op mijn manier zal ik rekening houden met het milieu, maar in andermans ogen kan je altijd wel iets beters doen. Ik zoek zelf de balans tussen haalbaar, financieel en qua levensgenot. Ik weet niet of ik nu iets raars ga zeggen maar ik vond het een test van me-lik-je-vestje. Als dit iets wetenschappelijks is dan zal het wel. Maar m.i. kan je niet met die paar hele weinig vragen een goed beeld krijgen. Maar ik heb nog niet alles hier terug gelezen dus waarschijnlijk heeft iedereen voor mij dat al gezegd en ook vermeld wat ze evt. bij zo'n test meer kunnen vragen om een totaalbeeld te krijgen. Het was meer dat ik dacht, ik doe die test om te kijken of ik geen uitschieter aan de bovenkant was. Maar verder zegt het mij helemaal niets.
Ik vond het ook geen goede test hoor, miste veel opties.
Ik heb betere gezien (moeten mijn studenten dan ook doen, testen vergelijken en ze kritisch analyseren..
). Maar ja, ze noemen het een quickscan, dus iets wat je snel invuilt om een globaal beeld te krijgen. Iemand een test van 45 minuten laten doen is ook weer niet echt aantrekkelijk natuurlijk...Weten of je iets 'goed' of fout' doet is ook wel moeilijk hoor. Veel dingetjes zijn, wat beterft duurzaamheid, helemaal niet zo zwart-wit. Ik koop bijvoorbeeld het liefst biologische appels. Tenzij de enige biologische appels die ik krijgen kan uit Nieuw Zeeland komen, want dan hebben ze te ver moeten vliegen. Dan koop ik toch liever appels uit Engeland, want die zijn minder vervoerd. Maar ja, dat zijn gewoon dingen die iedereen in eerste instantie voor zichzelf moet bepalen.
